پایگاه میراث جهانی باغ عباس¬آباد بهشهر

میراث جهانی باغ عباس­آباد بهشهر

   شهرستان بهشهر از شمال به دریای مازندران، از جنوب به رشته کوه‌های البرز، ازشرق به شهرستان گلوگاه، از جنوب به استان سمنان و از غرب به شهرستان نکاء محدود می­شود. بهشهر، از زمره شهرهای مهم ایران است که دارای تاریخِ پرفراز و فرودِ فراوانی می‌باشد. بهشهر کنونی در سال1021ه.ق به دستور شاه عباس اوّل بنا شد که آن را اشرف یا اشرف البلاد نام نهادند و بعدها در دوره پهلوی اول با دستور رضا شاه به ((بهشهر)) تغییر نام پیدا کرد. اشرف عصر صفوی بعنوان پایتخت بهاره و تفریحی مورد استقبال شاه عباس اول و شاهان بعدی این دودمان قرار گرفت. بنابر شواهد و آثار موجود، باشکوه‌ترین تاریخِ دوره اشرف به این دوران برمی‌گردد. بناهای عام المنفعه و باغ‌­­_کاخ‌های متعدد و زیبایی در اشرف بنا گردید که مهم‌ترین آن‌ها آب انبارها، پل­ها، باغ شاه(چهلستون)، باغ چشمه عمارت، باغ تپه، کاخ صاحب الزمان، باغ خلوت، باغ شمال، باغ زیتون، کاخ صفی­آباد، و مجموعه تاریخی باغ عباس­آباد می­باشند. متأسفانه در اثر گذر زمان و به موجب شرایط طبیعی و عوامل انسانی، اشرف و باغ­های آن که زمانی زبانزد همگان و خصوصاً سیاحان و سفیران اروپایی بوده رو به فراموشی و نابودی رفته و از آن تنها بقایای باغ شاه، باغ چشمه عمارت، کاخ صفی آباد و مجموعه تاریخی عباس­آباد به جای مانده است.

     مجموعه میراث جهانی باغ عباس‌آباد در 9 کیلومتری جنوبِ‌شرقی شهر بهشهر و در میان دامنه‌ی سرسبز و زیبای کوه جهان‌مورا از رشته کوه های البرز قرار دارد. این مجموعه تاریخی ارزشمند در سال 1346(ه.ش) با شماره 745 در فهرست آثار ملّی ایران ثبت گردید و همچنین در سال 2011 میلادی به همراه 8 باغ دیگر به شماره 1372در فهرست میراث جهانی سازمان یونسکو تحت عنوان باغ ایرانی(The Persian Garden) به ثبت رسیده است. از سال 1379 تا کنون بالغ بر 15 فصل کاوش باستان­شناسی و چندین مرحله حفاظت و مرمت بر روی این اثر صورت گرفته است.

     مجموعه عباس­آباد بهشهر بعنوان مهم­ترین باغ غیرکویری ایران که در دامنه جنگلی کوه­های البرز واقع شده، نسبت به سایر باغ­های ایرانی دیگر از چشم‌اندازهای زیبا و بکر طبیعی بهره برده است. این مجموعه شامل باغ پلکانی، حمام، برج­های آجری فشار شکن آب، جاده­های سنگ­فرش، آسیاب، محوطه گلباغ(محل توزیع آب)، سد و مخزن آن و عمارت میانی دریاچه می­شود.

باغ مرکزی

     این باغ با وسعت تقریبی 15 هکتار، بر بالای تپه­ای طبیعی احداث گردیده است. مهندسین دوره صفوی با ایجاد برش بر روی تپه و ساخت پله و صفه، باغی پلکانی را ایجاد نموده‌اند. در قسمت مرکزی این باغ، سکوی مرتفع­تری وجود دارد که کوشک شاهی بر روی آن قرار داشته است. متأسفانه بر اثر مرور زمان این کوشک از بین رفته و امروزه تنها بقایای معماری آن بر جای مانده است. علاوه برآن­، در این قسمت حوضِ بزرگ در مرکز و حوض­های کوچکتر در اطراف آن قرار دارد.

     به پیروی سطح شیبدار و همچنین لوله‌های سفالی، آب از فرادست حوض مرکزی به صورت فواره ظاهر می‌گشته و مابقی از طریق لوله­های سفالی و سرریز حوض مرکزی، حوض­های جانبی را پر می‌کرده است. طراحی باغ به صورت قرینه انجام پذیرفته که زیبایی بیشتر آن‌را فراهم کرده است. معماران دوره صفوی با احداث باغ به روش پلکانی و همچنین با بکارگیری از سطوح شیبدار و لوله‌های سفالی، علاوه بر زیبایی، موسیقی آب را در باغ طنین انداز کرده­اند که سبب آرامش افراد مستقر در باغ نیز بوده است.

حمام

  حمام با وسعت 160 متر مربع در ضلع غربی باغ احداث شده است. بنای مذکور دارای بخش­های سربینه، میاندر، گرمخانه، خزانه آب سرد و گرم و همچنین سیستم آبرسانی تنبوشه‌ای­(لوله سفالی) بوده است. دیوارهای داخلی حمام بوسیله کاشی‌هایی‌ با طرح اسلیمی متداول آن دوره و با رنگ‌های آبی، زرد و قهوه‌ای مزیّن بوده که در حال حاضر بخش بسیار ناچیزی از آن باقی مانده است.

آسیاب

     این اثر به فاصله تقریبی 5/1 کیلومتری جنوب باغ تاریخی، در مجاورت رودخانه و با مصالح آجر، سنگ و ملات آهکی احداث گردیده است که متأسفانه بخش زیادی از آن در گذر زمان تخریب شده است.

محوطه گلباغ (ایستگاه توزیع آب)

     این محوطه در فاصله 100 متری جنوب­شرقی دریاچه قرار دارد. وسعت این محوطه 3000 متر مربع بوده که بصورت پلکانی و مشرف به دریاچه ساخته شده است. مهندسین دوره صفوی آب چشمه­های اطراف را به واسطه کانال­های روباز به محوطه گلباغ انتقال داده و آنگاه با هدایت آب به سمت حوض­های متعدد ضمن شکستن فشار آب، آن را تصفیه می­کردند. در ادامه از طریق تنبوشه­های سفالی، آب را به سمت باغ مرکزی که اختلاف ارتفاع آن حدود 10 متر پائین‌تر بوده انتقال می­داده­اند.

برج‌های آجری

    حد فاصل باغ و محوطه گلباغ، دو برج آجری با قطر 7 و ارتفاع 14 متر و با فاصله حدوداً 200 متری از یکدیگر با مصالح آجر و ملات آهکی احداث گردیده است. در این برج‌ها پله­های آجری مارپیچی قرار دارد که به رأس آن منتهی می­گردد. بخش فوقانی این دو برج دارای لوله سفالی به قطر 20 سانتی­متر است که از قسمت پایین بنای مذکور به سمت بالای آن امتداد می­یابد. بر اساس تحقیقات به عمل آمده احتمالاً دو برج مذکور دارای کاربرد فشار شکن برای آب جاری در تنبوشه‌های سفالی بوده­اند.

سد

    این سازه تاریخی به طول تقریبی 200 متر و ارتفاع 20 متر می­باشد. مصالح به کار رفته در آن سنگ، آجر و ملات آهکی است که قریب به 600 هزار متر مکعب آب را نگهداری می­نماید. قسمت اعظم منبع تأمین کننده آب مخزن سد(دریاچه)، از چشمه‌ای به‌نام "سرچشمه" می‌باشد. بر اساس بررسی‌های بعمل آمده بعضی از قسمت‌های مخزن سد در گذشته شفته­ریزی(ملات آهک) شده که این امر موجب جلوگیری از رویش گیاهی به نام لویی(نی) می­شود و تأثیر بسزایی در حفظ منظر و زیبایی دریاچه و همچنین باغ مرکزی داشته است.

عمارت میانی دریاچه

     در میان دریاچه ، عمارتی آجری وجود دارد که زمانی سطح فوقانی آن بستر بنایی با مصالح چوب و سقفی سفالی را تشکیل می‌داده است. این عمارت در زمان آبگیری سد به زیر آب می‌رود و تنها سطح فوقانی آن بیرون از آب قرار می‌گیرد که اساس آن بر روی هشت جرز در پیرامون و یک جرز در مرکز بنا می‌باشد. ابعاد جرزها بطور تقریبی 4×3 می‌باشد که بر روی یک سکو قرار گرفته‌اند. این عمارت دارای دو کارکرد فنی در سدسازی و همچنین کاربری تفریحی بوده است.

    بر اساس شواهد، احتمالاً در زمان گذشته بر روی این بنا، کوشک کوچک چوبی با چشم‌اندازی بی­نظیر برای استراحت و تفریح قرار داشته است. در مرکز آن حوض کوچکی بوده که پس از پر شدن آب از طریق چهار جوی از چهار ضلع اصلی بنا به سمت دریاچه سرریز می­شده است. این کوشک در گذشته بواسطه پل چوبی که در جهت شمال عمارت مذکور ایجاد نموده بودند، به محل باغ مرکزی متصل می­شده است.   

جاده های سنگفرش

     در دوره صفویه برای دسترسی به مجموعه، جاده­های سنگفرش ساخته‌ شد که به‌صورت پشته و در شیب‌های تند از سنگ‌های لاشه‌ای و قلوه‌ای و در شیب‌های ملایم از سنگریزه برای سنگفرش استفاده شده است. این جاده­ها در دو نوع پیاده رو و کالسکه رو قابل تردد بوده است. همچنین در دو طرف جاده‌ها نهری جهت هدایت آب‌های سطحی حفر شده بود.